 |
به‌غلط گفته میشود که کارگران معترض در اینجا و آنجا فقط مطالبه‌ی نان و دستمزد دارند. آنها امروز فهمیده‌اند که مطالبه‌ی نان و دستمزد در گرو مطالبه‌ی مشارکت و نظارت دموکراتیک در مهمترین عرصه‌های حیات اجتماعی و از جمله «سیاست‌گذاری» و «اداره»ی محیط‌های کار است. به همین دلیل با خصوصی‌سازی مخالفت میکنند. تقلیل مطالبات آنان به نان، خطای بزرگی است.
|
 |
آن چه که باید ذکر شود، این است که چرا این بخش خاص از بازار کار، بخشی زنانه است. شاید برای جمعبندی خوب باشد که به هلما لوتز استناد کنم که مراقبت و خدمات خانگی به‌عنوان کار، را «تنها یک بازار نیروی کار دیگر» به شمار نمی‌آورد؛ به زعم او این کار، فقط یک کار نیست، بلکه نوعی «فعالیت اصلی و اساسی در تعریف و بازتولید ساختار جنسیتی» است.
|
 |
«رسانه هیولاست، آنجا که کابوس شبانه‌ی قدرتمندان میشود و آن هنگام که رؤیاهای شیرین‌شان را به زهری تلخ تبدیل میکند. رسانه هیولایی قاطع است، ضروری است، مطلقاً ضروری. فرقی ندارد جنگ باشد یا بحرانی در میانه‌ی زندگی، یقه میگیرد؛ سفت و سخت و بیرحمانه. رسانه هیولایی مهربان است، آن‌هنگام که فریاد بی‌صدایان میشود و در همهمه‌‌ی فراموشی‌ها، رنج‌های فراموش‌شدگان را فریاد میزند.
|
 |
ناامید از دریافت مزد و حقوق طی روندی عادی یا در پی شکایت های اداری، مزد و حقوقی که در دو دههی گذشته پرداخت آن، به دلیل نابسامانی‌های تحمیل شده و سوءمدیریت، با دستاویز “سود ده نبودن روند تولید” به کرات تاخیرهای چند ماهه داشته و هم اکنون نیز برای چندین و چندمین بار به مدت چهار ماه پرداخت نشده به خیابان امده اند!
|
 |
اگر دوران بلوغ کانون‌ها در نیمهی دوم دههی نود به ترک‌هایی بزرگ در دیوار ایدئولوژی‌های بالا منجر شد، علت را باید در مقطعی جست‌وجو کرد که هزینه‌دادنِ فعالان معلمان، اعم از اخراج و تبعید و زندان، عمومی شد و آنها که ماندند و هزینه دادند، یا آنها که رفتند و افسانه شدند، هر دو، توجه اقشار دیگر کارگری و نیز نیروی چپ را جلب کردند.
|
 |
علاوه بر حق شهروندیِ درمان رایگان که متعلق به همه مردم ایران است، قانون ساختار نظام جامع رفاه و تامین اجتماعی، درمان رایگان کارگران را یک ضرورت میداند و صفر تا صد آن را برعهده سازمان تامین اجتماعی محول میکند. با این وجود امروز که کارگران درگیر غول مهیب و هولناک کرونا هستند، اگر سرپا باشند و بتوانند با پای خودشان به بیمارستان مراجعه کنند، باید هزینه تست را آزاد و از جیب خالی خود بپردازند؛ |
 |
موقتی‌کاران، که تعداد آنها در دهه‌های اخیر بسیار افزایش یافته است، به‌رغم اینکه در پایین‌ترین پله قرار دارند، با وجود فروش نیروی کارشان در ازای دستمزد و در بیشتر مواقع زندگی بخور و نمیر دارند، بدون دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و یا دیگر مزایا، به‌لحاظ ایدئولوژیکی به‌مثابه بخشی از خرده‌بورژوازی ساخته شده‌اند -نوعی «پریکاریا-بورژوا»
|
 |
روند تدریجی بی‌حقوق‌سازی، کار را به جایی رسانده است که امروزه بخش عمده‌ی کارگران شاغل در کشور، حداقل‌بگیر و البته دارای قرارداد موقت هستند؛ یعنی کارگرانی که به‌ناگزیر باید با حداقل دستمزد مصوب شورای عالی کار، روزگار بگذرانند. برای این کارگران هیچ‌کدام از مزایای مزدیِ عرفی کارگاه‌ها از جمله مزایای طبقه‌بندی مشاغل، حق‌السعی یا پاداش و حتی اضافه‌کاری و حق مأموریت لحاظ نمی‌شود؛ |
 |
کارگران بسیاری هستند که علیرغم فرزند داشتن، حق اولاد به آنها تعلق نمی‌گیرد. شرط داشتنِ ۷۲۰ روز سابقه بیمه پردازی به معنای آن است که کارگر بیمه‌شده‌ی صاحب فرزند تا نزدیک به دو سال بعد از بیمه شدن، حق اولاد نخواهد گرفت. یعنی کارگری که وارد یک کارگاه میشود، در تمام دوره آزمایشی حق اولاد را نمی‌گیرد و بعد از آن نیز باید نزدیک به دو سال صبر کند تا بتواند به ازای هر فرزند، مبلغی ناچیز را تحت عنوان حق اولاد بگیرد؛
|
 | متعاقب تصویب حداقل دستمزدِ ۱۳۹۹ بالغ بر شش هزار نفر از کارگران و فعالان اجتماعی در ایران طی بیانیه‌ای خواستار الغای مصوبه‌ی مزد و تجدید مذاکرات، این‌بار «با در نظر داشتن رقم ۴ میلیون و ۹۴۰ هزار تومانیِ سبد معاش» شدند. امضاکنندگان با استناد به اصل سه‌جانبه‌گرایی و بند یکم و دوم ماده‌ی ۴۱ قانون کار، خروجی جلسه‌ی «دوجانبه»ی شورای عالی کار را «فاقد وجاهت قانونی» برشمردند. آنها همچنین خواهان آن بودند که ساختار شورای عالی کار «اصلاح» شود و جایگاه نمایندگان کارگری در آن ارتقا یابد.[
|
 |
یک قرن از یکی از مهمترین و شناخته‌شده‌ترین تجارب مبارزات کارگری جهان با بالاترین سطحِ خواسته‌ها، یعنی «کنترل کارگری» میگذرد. یک‌صد سال پیش در ماه آوریل ۱۹۲۰ کارگران فلزکارِ شهر تورین، مقر کارخانجات شرکت اتوموبیل سازی فیات برای حفظِ ‹شورای کارخانه› دست به اعتصاب زدند. موج اعتصابات به‌سرعت سراسر منطقه‌ی شمال ایتالیا و صنعتی‌ترین منطقه‌ی کشور را فراگرفت.
|
 | شکل دادن به آرایش قوایی که بتواند از حق کارگر دفاع کند نه با امید بستن به سال های متوالی مشاجرات بی حاصل بر سر بندهای قانون کار در دادگاههای ما، و نه با حمایت از نیروهایی که خود سازندگان سرکوب مزدی و تبلور بی قدرتی آحاد طبقه ما بوده اند، که مستلزم افزایش تلاش برای تشکل یابی اردوی بزرگ دهها میلیونی کار و زحمت کشور است. در میان صف امضاءکنندگان نامه اعتراض به مصوبه ناعادلانه مزد سال ۹۹ از همه آنان که به طبقه ما دلبستگی دارند؛ رنج ها و مرارت های ما دغدغه فکری شان است؛ تلاش می کنند و کنشگرند، برادرانه و رفیقانه می خواهیم که در این دوره پرخطر و مشحون از خوف و فلاکت، به استقلال طبقاتی کارگران وفادار بمانند و به طبقه خودشان در متحد، متشکل و نیرومندتر شدن یاری رسانند. |
 | «انقلاب کارگری» از همان آغاز به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای مبهم بوده است، زیرا می‌توان از آن دو طرح متمایز از هم را استنتاج کرد که در عمل نیز هر دو دیده شده است. در یک طرح کارگران انقلاب رهایی‌بخش خود را به انجام می‌رسانند، در طرح دیگر، از کارگران همچون وسیله‌ای برای انقلاب بهره میگیرند.
|
 |
محل کار کارگران جهان، قبل از جهان‌گیرشدن ویروس کرونا (کووید -19) نیز، همیشه مرگبار بوده است. گزارش‌های سازمان جهانی کار نشان میدهد، هر روز بیش از شش هزار کارگر درمحیط‌های کاری غیربهداشتی و غیرایمنی در سطح جهان جان خود را ازدست میدهند. |
 |
همزمان با گسترش اعتصابها در نیمهی مهر 1357، کارگران چند کارخانهی نساجی با خواستهای رفاهی اعتصاب کردند، مانند چیت ری، اطلس بافت، ممتاز، چیتسازی ری و مهمل کاشان. آنگاه حدود 15 کارخانهی دیگر در تهران، اصفهان و یزد به اعتصابیان پیوستند
|
 | از زمان احمدی‌نژاد تاکنون دولت‌ها همواره کوشیده‌اند در رفع این بحران به‌جای توجه به کیفیت آموزش و جذب دانشجو معلمان و قدرتمند نمودن آنها، صرفه‌جویی اقتصادی، کاهش تصدی‌گری و عقبنشینی از مسئولیت‌های اجتماعی دولت را در اولویت و دستور کار خود قرار دهند.
|
 |
قانون واقعی است اما درعین‌حال برساخته‌ی تخیل ما نیز هست. مانند همه‌ی نهادهای اجتماعی بنیادین، قانون سایه‌ای از جنس باور عمومی بر زمین می‌اندازد که ممکن است در نهایت مهم‌تر، و البته دشواریاب‌تر، از مقامات، مقررات و مجازات‌هایی باشد که به‌طور معمول به آن ربط میدهیم.
|
 |
به قول میک‌سینزوود فشار تعیینکنندهای که شیوهی تولید در شکلگیری طبقات اعمال میکند، نمیتواند به سادگی و بدون رجوع به چیزی مشابه تجربهی مشترک – تجربهی زند‌ه‌ای از مناسبات تولیدی، تقسیماتِ میان تولیدکنندگان و تصاحب‌‌کنندگان، و در عرصه‌‌ی عمل تجربهی مناقشات و مبارزات نهفته در مناسبات استثمار- نمایان شود.
|
 |
درهم‌تنیدگی مطالبات طبقه‌ی کارگر، معلولِ شرایطی است که در چند دههی اخیر بر کارگران تحمیل شده است. آنچه امروز می‌بینیم، مثلث درهم‌تنیده‌ی مطالبات صنفی کارگران است که در گذر دهه‌ها، هر سه ضلع آن (دستمزد، حقّ تشکل‌یابی و امنیت شغلی) تا اندازه‌ی بسیار زیادی، متزلزل شده است. در این نوشتار، تأثیر سطح نازل هر سه ضلع این مثلث در زیست طبقه‌ی کارگر و دلایل آن را بررسی می‌کنم.
|
 |
ادعای کارل مارکس مبنی بر اینکه طبقه‌ی کارگر از ظرفیت تغییر جهان برخوردار است، بی‌گمان مهمترین سهم او در نظریه‌ی سوسیالیستی محسوب میشود. پیش از مارکس، کارگران در بهترین حالت به‌عنوان قربانیان نظام (موجود)، یا به‌طور متعارف، به‌عنوان مردمی فرومایه به شمار می‌رفتند که وجودشان تمدن بشر را تهدید می‌کرد.
|
 |
در همه‌جا از اتوماسیون حرف زده میشود. به نظر میرسد پیشرفت‌های سریع در هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و روباتیک به متحول کردن دنیای کار آغازیده باشند. شرکت‌هایی مانند تسلا قصد دارند در پیشرفته‌ترین کارخانه‌ها به تولید با «چراغ‌های خاموش» دست یابند که در آن فرآیندهای کاملاً خودپوی کار، که دیگر نیازی به دخالت انسان ندارند، میتوانند در تاریکی انجام گیرند.
|
 |
خروجی نشست ویژه تعیین مزد شورایعالی کار در نیمه شب بیستم فروردین ۹۹ گرچه دور از انتظار نبود اما از روال گذشته بسیار ناعادلانه تر بود. مزد مصوب بقدری ناچیز و ناعادلانه بود که “نمایندگان کارگری شورایعالی کار” یعنی کسانی که در جایگاه نماینده کارگران در شورایعالی کار نشسته بودند برخلاف روش گذشتگان خود در تمامی سال های گذشته، از تایید و امضا کردن آن خود داری کردند؛
|
 | واقعیت دارد که بعضی از کارفرماها در واکنش به ویروس کرونا، سیاست‌هایی به‌نفع کارگران اتخاذ کرده‌اند. ولی حیرت‌آور است سرمقاله‌ای که چهار تن از رهبران اتحادیه‌ی کارگری نوشته‌اند علل بدیهی این رفتار نیک‌خواهانه را نادیده میگیرد. این کمپانی‌ها درمقابل اقدامات کارگران از جمله حضور اتحادیه‌های کارگری ناگزیر از این کار شده‌اند.
|
 | از نخستین دوره‌ی جنبش کارگری (1285-1290) که با اعتصاب کارگران شیلات بندر انزلی و تشکیل نخستین اتحادیه‌های کارگری آغاز شد تا به‌این سو، جنبش متشکل کارگری در دوره‌های مختلف با افت‌وخیز، به‌اندازه‌ی توان و میزان رشد کمّی و کیفی‌اش، در دفاع از حقوق عادلانه‌ی کارگران و مزدبگیران کشورمان اقدامات تأثیرگذار و پرارزشی انجام داده است.
|
 |
حزب کارگر در مسیر طولانی حیات بیش از یک قرن، فرازوفرود‌های بسیاری را در قدرت و در اپوزیسیون از سر گذراند. در غیاب جریانات چپ سوسیالیستی که در مقاطع مختلف به وجود آمدند و عمدتاً به خاطر فرهنگ سیاسیِ غالب در بریتانیا، پا نگرفتند، حزب کارگر به‌عنوان حزبی با پایگاهِ کارگری و مردمی، حاملِ اصلی سیاستهای سوسیالیستی، البته از نوعِ انگلیسی‌اش، شد.
|
 | کاظم فرج اللهی با تاکید بر اینکه تعیین دستمزد بدون جلب نظر کارگران، آزادی را در امر مبادله قراردادهای دسته‌جمعی، زیر سوال برده، از ایرادات اساسی و ساختاری شورایعالی کار میگوید. وی معتقد است که در دعوای مزدی، دولت‌ها جانب کارفرمایان را میگیرند. دولت به فکر سرپا ماندن بنگاه‌ها هست اما به فکر زیست طبقه کارگر نیست! |
 |
امتناع از بازگشت اجباری به کار در ضرورتِ تدارک یک کارزار عمومی امین حصوری ۱. یک حقیقت ناتمام مزدبگیران را آشکارا به مسلخ می‌برند و آنها چنان تن میدهند (گیریم با دردمندی و شِکوه) که گویی سرنوشتی مقدر است. به‌راستی آیا چنین است؟ اینک کار مزدی دیگر فقط محملِ استتمار و خود–بیگانه‌سازی نیست، بلکه به‌طرزی توامان عینی و استعاری میتواند مستقیما مرگبار باشد
|
 |
اپیدمی عمومی ابتلا به کوید- 19
در ایران دیگر یک پیشبینی و
احتمال و ظن و گمان نیست، بلکه
واقعیتی عریان و غیرقابل برگشت
است. در این میانه، مسابقۀ خبرپراکنی
دربارۀ جدیدترین آمار ابتلا و مرگ و میر
مسألۀ محوری ما نیست، بلکه مسألۀ
است. » چه باید کرد « محوریتر
طبقۀ کارگر اگر برای این دوران یک
استراتژی منسجم نداشته باشد در
گرداب بیماری و بیکاریِ ناشی از این
اپیدمی له میشود. |
|
|
امروزه طبقه کارگر ایران با جمعیتی بیش از ۲۶ میلیون نفر در بخشهای صنعت، معدن، خدمات، کشاورزی و خدمات اداری و بانکی چونان غولی اما خفته و بیمار است. کارگران در شرایط مختلف استخدامی و برقراری رابطه‌ی کار شامل ۱۳.۷ میلیون بیمه شده (بخش خصوصی)، ۳.۷ میلیون مزدبگیر شاغل در بخش عمومی، ۳.۲ میلیون بازنشسته و مستمری‌بگیرِ سازمان تامین اجتماعی، ۶.۲ میلیون بیکار و شمار بسیار زیادی مزدبگیر بخش خصوصی بیمه‌نشده، در راستای تولید یا تحقق ارزش‌اضافه به‌کار گمارده می‌شوند.
|
 |
«از رابطه‌ی کار بیگانه‌شده با مالکیت خصوصی نتیجه میشود که رهاییِ جامعه از مالکیت خصوصی و بندگی، در شکل سیاسیِ رهایی کارگران تجلی می‌یابد. نه به این علت که موضوع فقط عبارت از رهایی کارگران است، بلکه به این علت که رهایی کارگران، رهاییِ کلیِ انسانها را دربر دارد. این کلیت از آن‌روست که بندگیِ انسان ناشی از رابطه‌ی کارگر با تولید است، و هرگونه رابطه‌ی بندگی چیزی جز تعدیل‌ها و پیامدهای این رابطه نیست.»
|
 |
در جهان امروز این که کارگران معدن، صنعت نفت، فولاد و غیره کاملاً رایگان برای کارفرما کار کنند، قابل‌تصور نیست اما کار خانگی با وجود مصایبی مثل عدم‌امکان تغییر شغل، نداشتن روز تعطیل، نداشتن بیمه و جدا نبودن محل کار و محل زندگی که صرف بازتولید نیروی کار در جامعهی سرمایه‌داری میشود، کاملاً رایگان است. ظهور این نوع کار که از دلِ شیوهی تولید سرمایه‌دارانه بیرون آمده است،
|
|
|
عبارت “صندوق بازنشستگی” ذهن بسیاری را متوجه صندوق و سازمان تامین اجتماعی می کند که به لحاظ جمعیت زیر پوشش به تنهایی از مجموع تمامی صندوق های مشابه بزرگتر است. بحران ورشکستگی این صندوق توجه جامعه را به بحران خطرناکی جلب می کند که در کمین آرامش و تامین زندگی بیش از ۵.۵ میلیون خانواده های مستمری بگیر و آینده نزدیک به ۱۴ میلیون بیمه شده نزد این سازمان است.
|
 |
این گزارش عملکرد کمیته‌های مخفی اعتصاب، نحوه‌ی سازماندهی و هدایت اعتصاب، شیوهی ارتباط و همبستگی، تنوع نیروهای موجود و تا حدودی نحوه‌ی تأمین منابع مالی در شرایط نبود صندق‌های مالی اعتصاب متعلق به کارگران را توضیح میدهد. همچنین این گزارش شکلگیری و فعالیت هسته‌های کوچک سوسیالیستی در میان کارگران پالایشگاه را آشکار می‌سازد و نحوه‌ی همکاری بین آنان را از طریق «تشکیل کمیته‌ی هماهنگ‌کننده‌ی اعتصاب» را بیان میکند.
|
 |
در۱۳۵۷به‌حاشیه‌رانده‌شدگان، هنوز کم‌تجربه، حقارت‌کشیده و تحت اجبار فشار اقتصادی بودند که در پراتیکِ تصرف املاکِ دورانِ انقلاب به بند هویتِ «مستضعف» و «دفاع از اسلام» کشیده‌شدند. به بند ایدئولوژی، سفاک‌ترین و خطرناک‌ترین سرکوبِ مشروع و نادیده‌ی انسان در جامعه سرمایه‌داری. سوال این است: چگونه انسانِ به حاشیه‌رانده، اسیر و در بند ایدئولوژی‌ها، برخاست و انسانِ آبان شد؟
|
 |
روزمزدی عادلانه برای روزکاری عادلانه؟ اما روزمزد عادلانه چیست و روزکار عادلانه چه می‌باشد؟ این‌ها چه‌گونه با قوانینی که جامعهی مدرن در لوای آنها پدید آمده و تکامل می‌یابد، تعیین میگردد؟ برای یافتن پاسخ، نبایستی به علم اخلاق یا قانون، انصاف، و نه حتی حس عطوفت، انسان‌دوستی، عدالت و یا حتی نیکوکاری رجوع کرد. |
 |
ما با دو وضعیت متفاوت روبرو هستیم : شرایط بحرانی محلی که به چالش طبقه کارگر در مواجهه با سرمایه‌داران محلی یا سرمایه‌داران یک بنگاه برای شراکت در مدیریت بنگاه می‌انجامد؛ یا هنگامی که شرایط بحرانی سراسری، چالش طبقه کارگر برای گذار به کنترل انحصاری بنگاه‌های تولیدی و اعمال قدرت کارگری در سطح ملی را ضروری میکند.
|
 |
اگر کتاب عنوان گمراه‌کننده کنترل کارگری را نمی‌داشت و همه این حرکات را کنترل کارگری نمی‌خواند؛ به‌جای مشارکتِ کارگری، کنترل کارگری را برای شرایط امروز توصیه نمی‌کرد؛ توضیح می‌داد که کنترل کارگری به‌معنی دقیق کلمه یک آرمانِ مهمِ پساسرمایه‌داری است و در دوران سرمایه‌داری عملی نیست
|
 |
تاکتیک اشغال به‌وضوح پرسش‌های بیشتری را پیش می‌کشد. چرا باید در زمانی مشخص، این تاکتیک مشخص اتخاذ میشد؟ و چرا در بیست‌وپنج سال بعد تقریباً هیچ‌خبری از این تاکتیک نبود؟ آن دوران درگیری [و تجربهی حاصل از] این تاکتیک، حتی با وجود کنار گذاشته شدنش، کماکان چه میراثی برای نسل‌های بعدی مبارزه به جا گذاشته است؟
|
 |
در چارچوب مناسبات موجود، برای طبقه‌ی کارگر، اصولاً تفاوت معناداری میان دو نوع مالکیت و مدیریت بخش دولتی و بخش خصوصی وجود ندارد. آنچه از اهمیت ویژه برخوردار است وجود یا ایجاد سازوکارهایی است که به تأمین حقوق و منافع کارگران و حفظ وحراست از آنها بینجامد.
|
 |
مشکل چپ سنتی این است که مفهوم «شرایط پرولتری» را با شکل تاریخی خاصی از کار مزدی خلط میکند. شرایط پرولتری در همه جا گسترده است و به یک شرایط مادی در سراسر جهان بدل شده. حقیقت ندارد که جهان کار در حال ناپدیدشدن است
|
 |
برخی گرایش‌های فکری در فضای آکادمیک و جریان‌های سیاسی مانند سوسیال دمکراسی و آنارشیسم بر این باورند که مارکس و انگلس در اواخر عمر از استراتژی انقلابی دست شسته و به اصلاحات تدریجی از طریق شرکت در انتخابات و پارلمان روی آورده بودند.درنوشته‌‌ی پیش رو صرفا به ارزیابی تاریخی این ادعا می پردازیم.
|
 | مفهوم «سوسیالیسم دموکراتیک» موضوعی موردمناقشه است
اصول پایه‌‌ای که باید راهنمای ما برای هر جامعهی خوب باشد برخورداری از نگرشی درازمدت است که از سرمایه‌داری فراتر برود و دموکراسی را تعمیق یبخشد که [چنین جامعه‌ای] به تحقق برابری فرصت‌ها و همبستگی اجتماعی یاری خواهد رساند.
|
 |
شوراهای کارگری در لحظاتی حساس ظهور کرده‌اند تا لمحه‌ای از یک بدیل را در مقابل سرمایه‌داری در اختیار بگذارند. برخلاف طرح‌های خیالی سوسیالیست‌های آرمان‌شهری، پارلمان‌های بورژوایی یا ماشین‌های دولتی بوروکراتیک، این نهادها به شکل خودجوش از مبارزه‌ی طبقاتی بالیده‌اند و تجسم دمکراسی مستقیم توده‌ای بوده‌اند.
|
 |
جنبش اشغال کارخانه‌ها که طی بحران اقتصادی سال 2001 آرژانتین را فرا گرفت، به مناقشات مهمی دامن زد. هنگامی که بحرانِ برانگیزنده‌ی جنبش فرومی‌نشست و به‌نظر می‌رسید سرمایه‌داری تعادل خود را بازیافته است، این بحث مطرح شد که آیا این کارخانه‌ها ــ ممکن است به بقای خود تحت کنترل کارگران ادامه دهند
|
 |
تا اواخر دههی 1960، پرتغال تحت حاکمیت رژیم فاشیستی سالازار، کم‌ترین توسعه‌‌‌یافتگی را در میان کشورهای اروپای غربی داشت. پرتغال دارای یک طبقه‌ی دهقانی بزرگ در شمال، املاک زراعی در جنوب و مراکز صنعتی نسبتاً کوچکی بود که پیرامون لیسبون و در امتداد نوار ساحلی شمالی در منطقه‌ی پورتو تمرکز یافته بودند.
|
|
