دیپلوماسی «ارزش ها» با چاشنی سبز

در طول کارزار انتخابات مجلس آلمان در ٢٦ سپتامبر گذشته، موضوع های سیاست خارجی و امنیت از بحث عمومی، از جمله مناظره های تلویزیونی نامزد ها غایب بود. تنها استثنا عقب نشینی هرج و مرج آمیز نیروهای آلمان از افغانستان بود. هنگام نشست ٢٥ اوت مجلس، آنالنا بائربوک، نامزد صدراعظمی فدرال با حرارت از این «زخم اخلاقی» انتقاد کرد. در توافق ائتلاف، که در ٢٤ نوامبر اعلام شد، پیس بینی شده که یک هیئت تحقیق از سوی مجلس مأمور « تحقیق و شفاف سازی » عقب نشینی ازافغانستان شود(١). این توافق دولتی باید در آغاز دسامبر توسط «اتحاد ٩٠» «حزب سبزها»، حزب لیبرال دموکرات (FDP) و حزب سوسیال دموکرات (SDP) تأیید شود.

قاعدتا، مسئول حزب اکولوژیست، آقای روبرت هابک به سمت معاون صدراعظم منصوب و در رأس یک «ابر وزارتخانه»ی وضعیت اقلیمی و اقتصاد قرارخواهد گرفت و کریستیان لیندلر وزیر دارایی و امور مالی خواهد شد. خانم بائربوک که فارغ التحصیل حقوق بین المللی و رهبر حزب سبزها است هم در رأس وزارت امور خارجه قرار خواهد گرفت. برغم موضوع های مهمی که وجود دارد، مانند فوریت رسیدگی به وضعیت اقلیمی، بالارفتن شدید بهای سوخت، درگیری دیپلوماتیک اتحادیه اروپا با بلاروس درباره موضوع مهاجرت، سیاست «ضد لیبرال » لهستان و مجارستان، تنش بین چین و ایالات متحده یا بین روسیه و اوکراین، انتصاب خانم بائربوک به سمت وزیر امور خارجه، بحث و جدلی بر نیانگیخته است.

چالش های ژئوپولیتیک بسیاری وجود دارد: این چالش ها در حدی است که ستون هایی که سیاست خارجی و امنیت از زمان یکپارچه شدن آلمان بر آنها قرار دارد را متزلزل کرده است. برگزیت به طور قطع رویای یک اتحادیه اروپای درحال تحول به سوی اتحاد و یکپارچگی هرچه بیشتر را از بین برده و این درحالی است که عقب نشینی نسبی ایالات متحده، مسایلی مهم درباره حاکمیت و استقلال راهبردی کشور مطرح می کند. پس از ١٦ سال ثبات «دوران مرکل»، همسایگان و شریک ها – در رده اول فرانسه- درمورد توانایی ائتلاف جدید و بازتعریف نقش آلمان در سطح بین المللی پرسش هایی مطرح می کنند.

قاطعیت در اجرای سیاست خارجی و امنیت به ویژه در زمان های بحران اهمیت می یابد. دراین مورد سبز ها در نخستین مشارکت در دولت فدرال در سال های ١٩٩٨ تا ٢٠٠٥ به عنوان شریک حزب سوسیال دموکرات (SPD) تجربه دردناکی دارند. تحلیف گرهارد شرودر صدراعظم جدید در ٢٧ اکتبر ١٩٩٨ چند روز پس از نخستین اخطار «سازمان پیمان اتلانتیک شمالی» (ناتو) انجام شد. این اخطار حاوی خواست عقب نشینی نیروهای صرب از کوزوو بود. اراده دولت «سرخ- سبز» در مشارکت در مداخله نظامی غرب، در کشور ایجاد دودستگی کرد. در ٢٤ مارس ١٩٩٩، هواپیماهای نیروی هوایی آلمان یک کشور خارجی را بمباران کردند، درحالی که آن کشور نه به آلمان تجاوز کرده، نه منافع آن یا یکی از اعضای «ناتو» را به خطر انداخته بود.

این موضوع به شدت سبزهای آلمان را تکان داد، حزبی که خاستگاهش جنبش های صلح جو و حامیان محیط زیست مخالف با استفاده صلح آمیز یا نظامی از ابزارهای هسته ای بود و در ژانویه ١٩٨٠ در گرماگرم بحران موشک های اروپایی به وجود آمده بود. «تصمیم دوگانه» ناتو در دسامبر ١٩٧٩ با هدف بکارگیری سلاح های هسته ای در ٥ کشور اروپایی، از جمله جمهوری فدرال آلمان (موشک های پرشینگ ٢)، در عین پیشنهاد انجام مذاکرات به اتحاد شوروی برای عقب نشینی دوجانبه بود. این امر موجب برگزاری تظاهرات بی سابقه ای ازنظر گستردگی شد و باعث ظهور حزب اکولوژیست در انتخابات قانونگذاری سال ١٩٨٣ گردید.

در طول سال های دهه ١٩٨٠، «حزب ضد حزب» به مجلس های منطقه ای راه یافت. به خلاف اکولوژیست های فرانسوی موجب ایجاد یک نظام انتخاباتی تناسبی شد که دولت های ائتلافی را به وجود آورد. حرفه ای ساختن حزبی که نسبت به عملکرد هرج و مرج آمیز سر به طغیان برداشته بود، با ایجاد رودررویی بین «واقع بین ها»ی عملگراتر(Realos ) و «اصولگراها»ی هوادار تغییر رادیکال(Fundis ) همراه شد. شکاف های داخلی در زمینه سقوط دیوار برلن در ٩ نوامبر ١٩٩٠ تشدید شد.

در زمان انتخابات ٢ دسامبر ١٩٩٠، «سبزها»ی آلمان در پشت درهای نخستین مجلس ملی آلمان متحد ماندند، در حالی که ٨ نماینده فهرست «اتحاد ٩٠» بخش آلمان شرقی به آن وارد شده بودند. بازسازی ناشی از این شکست انتخاباتی موجب کنار رفتن شخصیت کلیدی چپ رادیکال شد. در فردای ادغام «سبزها» با «اتحاد ٩٠» در ماه مه ١٩٩٣، درخواست توجه محیط زیستی به نظام اقتصادی و اجتماعی بر مسایل امنیت و دفاع پیشی گرفت.

برای «سبزها»ی آلمان و چهار ارزش پایه ای آنها: - اکولوژِی، جامعه، مبنای دموکراسی و عدم خشونت-، اعمال قدرت غالبا طعمی تلخ داشته است. آقای یوشکا فیشر، یکی از رهبران آنها که وزیر امور خارجه و معاون صدراعظم شد، در ماه مه ١٩٩٩ هنگام توجیه دخالت نظامی در کوزوو، در کنگره فوق العاده «سبزها» در بیلفلد یک بسته محتوی رنگ قرمز به صورتش پاشیده شد. از نظر اتهام زنندگان، این هوادار پیشین سیاست فی البداهه در نهایت به صورت تجسم نخبه سیاستمداری درآمده بود که اخلاق را فدای سیاست واقعی می کرد. درآن زمان بسیاری از هواداران به حزب پشت کردند زیرا آن را عامل خیانت به ارزش های ضد نظامی گری و صلح آمیز می دانستند. در فرانسه نیز، در آن زمان اکولوژیست ها در قدرت مشارکت داشتند. در آوریل ١٩٩٩، شورای ملی بین منطقه ای «سبزها»ی فرانسه با اکثریت ٧٥ درصد آراء ادامه مداخله نظامی که چند هفته پیش از آن آغاز شده بود را تصویب کرد. خانم دومینیک ووینت، وزیر امور سرزمینی و محیط زیست دولت آقای لیونل ژوسپن، در آن زمان مداخله نظامی را «غیرقابل اجتناب و مشروع» خواند، درحالی که آقای دنی بوپن، سخنگوی حزب خواهان استقرار یک «نیروی پلیس بین المللی مسئول مداخلات زمینی» شده بود (٢).

دو سال و نیم بعد، درپی سوء قصدهای ١١ سپتامبر ٢٠٠١، بکارگیری نیروها در افغانستان این شکاف را عمیق تر کرد. در سال ٢٠٠٧، در کنگره برگزار شده در گروتینگن، اکثریت نمایندگان به عقب نشینی سریع نیروهای آلمانی رأی دادند، اما دفتر فدرال به نفع طولانی شدن مشارکت کشور در «نیروی بین المللی کمک به امنیت» (FIAS) که تا تابستان گذشته فعال بود موضع گرفت. برنامه ٢٠٠٢، مداخله نظامی را به عنوان آخرین راه حل به این شرط می پذیرفت که در چهارچوب «امنیت جمعی» بوده و به حکم شورای امنیت انجام شود که درمورد کوزوو چنین نبود. «سبزها»ی آلمان که دغدغه «فرونشاندن نزاع های جاری و مواضع رادیکال (٣)» را داشتند، از آن پس صلح جویی و دشمنی با «ناتو» را رها کرده و یک سیاست خارجی فعال را توصیه نمودند. خانم بائربوک میراث دار آقای فیشر است و او در زمان کارزار انتخاباتی به کمکش شتافت. این دیدار نمادین در فرانکفورت- سور- اودر انجام شد که وزیر امور خارجه پیشین در سال ٢٠٠٤ در آن پذیرای همتای لهستانی خود در هنگام گسترش اتحادیه اروپا شده بود.

رهبران «سبزها»ی آلمان می خواهند تجسم «رادیکالیسم واقع بینانه» باشند.

حزب «اکولوژی اروپا»- «سبزها» با گزینش یانیک ژادو، نماینده پارلمان اروپا و «اکولوژی دولتی» او در انتخابات مقدماتی اکولوژیست ها در سپتامبر گذشته، احتمالا همگراترین نامزد با خط «حزب برادر» را برگزیده است. خانم بائربوک، و آقای هابک، که از سال ٢٠١٨ به صورت مشترک «سبزها»ی آلمان را رهبری می کنند، نماینده اکثریت اصلاح گرحزب هستند و می خواهند تجسم «رادیکالیسم واقع بینانه» باشند. پس از ١٦ سال قرار داشتن در اپوزیسیون، مسایل ژئوپولیتیک در برنامه حزب اهمیت ثانوی پیدا کرده و حزب در فردای صرفنظر قطعی از نیروی هسته ای توسط خانم آنگلا مرکل در سال ٢٠١١، به مرکز گرایی راهبردی درمورد عدالت اجتماعی روآورده است. وضعیت اقلیمی هم، به ویژه در حاشیه «اعتصابات برای وضعیت اقلیمی» اهمیت یافته است. امروز در آلمان اکولوژیست ها در ائتلاف های ١٠ از ١٦ حکومت منطقه (Lander) و بسیاری از شهرها مشارکت دارند (نقشه «تسخیر کلانشهرها را ببینید). آقای وینفرید کرچمن، وزیر- رییس منطقه باد وورتمبرگ با ائتلاف با محافظه کاران از سال ٢٠١٦ حکومت می کند و پس از آن با حزب سوسیال دموکرات (SPD) متحد شده است.

با آن که رأی دهندگان تخصص «سبزها»ی آلمان درمورد مسایل زیست محیطی و اقلیمی را قبول دارند، در زمینه روابط بین المللی اعتماد چندانی به آنها ندارند. ٣٩ درصد از افراد پرسش شده در ماه اوت ٢٠٢١، درپاسخ به پرسش: «نامزدها را در عرصه سیاست خارجی تا چه حد کارآمد می دانید؟» ، اولاف شولز رهبر حزب سوسیال دموکرات را «خیلی کارآمد» یا «کم وبیش کارآمد» می دانستند درحالی که آقای آرمین لاشت، نامزد محافظه کار و خانم بائربوک «کمتر کارآمد» یا «کاملا غیرکارآمد» دانسته شده بودند (٤).

برنامه «سبزها»ی آلمان در سال ٢٠٢٠ حامی دیپلوماسی پیشگیرانه مبتنی بر امنیت، کرامت انسان و آزادی به عنوان ارزشی عام در ورای مرزهای ملی بود (٥). به عنوان نمونه، آنها به نام دفاع از یک جامعه «باز، عادلانه و همبسته» می خواهند یک سیاست امنیتی «فمینیست» داشته باشند که توجهی خاص به گروه های به شدت به فقر و خشونت کشیده شده (زنان، دختران، همجنس گرایان زن و مرد، دو جنسی ها و تغییر جنسیت داده ها [LGBT] ...) داشته باشد.

قدرت نفوذ اتحادیه اروپا ابزاری برای پیشگیری از بحران ها، همبستگی رقومی و نیرویی است که طبق برنامه آنها می باید «لنگر » همکاری بین المللی باشد. این کار از راه تجدید و تقویت مشارکت های دوسوی اقیانوس اطلس، که ستون سیاست آلمان در چهارچوب اروپایی است، انجام می شود. به نظر خانم بائربوک، که نسبت به خانم مرکل تمایل بیشتری به نزدیکی با ایالات متحده نشان می دهد، سیاست خارجی اهرمی برای تغییر اکولوژیک است: بازگشت ایالات متحده به توافق اقلیمی پاریس این امکان را فراهم می کند که اتحادی اقلیمی در دو سوی اقیانوس اطلس برای خنثی سازی کربن ایجاد شود که عمدتا از راه توافق برروی قیمت مشترک آن امکان پذیر می شود. از دید «سبزها»ی آلمان، حاکمیت اروپایی پیش از هرچیز در دفاع از «ارزش ها»ی اروپا و دموکراسی و مبارزه علیه «رقیبان نظام مند» آن است. در هشداری که درمورد خطرات ناشی از وابستگی شدید به چین داده شده، که از سال ٢٠١٦ به عنوان نخستین شریک بازرگانی آلمان جایگزین ایالات متحده شده، اعلام گردیده که سبزها می توانند روی حمایت حزب لیبرال دموکرات (FDP) و بخشی از حزب سوسیال دموکرات (SPD) حساب کنند.

درعرصه نیرو، تعطیل ٣ مرکز آخر هسته ای آلمان که برای سال ٢٠٢٢ برنامه ریزی شده و توقف کار مراکز با سوخت ذغال سنگ تا سال ٢٠٣٨ (اکولوژیست ها خواهان پیش افتادن این موعد به سال ٢٠٣٠ هستند)، آلمان باید درباره مدل توسعه خود، به ویژه «راهبرد ارتباطی» در پاسخ به برنامه چینی ها در ساخت جاده های جدید ابریشم بین آسیا، آفریقا و اروپا بازاندیشی کند. در طول کارزار انتخاباتی، خانم بائربوک خواهان انجام همزمان «گفتگو» و «قاطعیت» دربرابر چین و روسیه بود (٦). به نظر او، سیاست خارجی آلمان باید مبتنی بر تعدیل اقتصادی با رهاکردن قطعی «توهم تغییر از راه مبادلات» یعنی تبدیل نظام سیاسی چین از راه تقویت روابط بازرگانی باشد.

به طور مشخص، این کار می تواند از راه ممنوعیت دستیابی به بازارهای داخلی اروپا برای کالاهایی انجام شود که با کار اجباری مسلمانان اویغور ساخته می شود. به نظر رهبر اکولوژیست ها، به جای آزادسازی مورد نظر، جهانی شدن بازار چین همراه با چرخش اقتدارگرایانه شی جین پینگ، رییس جمهوری خلق چین خواهد بود که سیاست سرکوبگرانه اش در استان های شین جیانگ و هنگ کنگ زیرپا نهادن تعهدات اساسی و بین المللی آن است. سخت تر شدن روابط با حکومت های «اقتدارگرا» موجب انحراف سیاست خارجی آلمان از بحران های سال های اخیر می شود که ویژگی آن اولویت دادن به منافع بازرگانی و صنعتی درمورد موضوعات ژئوپولیتیک و راهبردی است. به همین روال، ساخت خط لوله گاز «نورد استریم ٢» موضوع سوخت را با جغرافیای اقتصادی درهم می آمیزد. «سبزها»ی آلمان مخالف بکارگیری این خط لوله بودند، اما این موضوع در توافق ائتلاف مطرح نشده است. دولت آتی، در عین اعلام آمادگی برای انجام «گفتگوی سازنده» با روسیه خود را به عنوان «شریک» جنبش های دموکراتیک معرفی نموده و خواهان «توقف فوری اقدامات بی ثبات کننده» درمورد اوکراین و لغو الحاق کریمه است.

به نظر می آید که موضع ضد اتلانتیکی پیشین سبزهای فرانسه زیر سئوال می رود

سبزهای آلمان می توانند از حمایت آقای ژادو برخوردار شوند که می خواهد «تجاوزگری فزاینده» چین، روسیه و ترکیه را به «موضوعی بزرگ» در انتخابات ریاست جمهوری بدل کند (٧). همچنین، آقای ژادو خواهان توقف فوری «نورد استریم ٢» و تشدید تحریم های اروپایی در فردای بازداشت هواداران آقای آلکسئی ناوالنی در مسکو در ژانویه گذشته شده است. در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ در فوریه ٢٠٢٠، خانم بائربوک بر ضرورت این که اروپا «راهبرد امنیتی خود را گسترش دهد (٨)» تأکید کرد. به همین ترتیب، در مطلبی که رنگ و بوی محافظه کار نو داشت، آقای ژادو خواهان همکاری نیروهای اکولوژیست برای اجرای «یک سیاست خارجی واقعی و دفاع مشترک اروپایی (٩)» گردید. با این حال، به دشواری می توان دانست که چنین سیاست خارجی ای درصورت پیروزی اکولوژیست های فرانسوی در انتخابات ریاست جمهوری ٢٠٢٢ چه شکلی خواهد یافت. آقای ژادو، در مصاحبه ای طولانی با «ژورنال دو دیمانش» ٣ اکتبر ٢٠٢١ با عنوان «کاری که یک رئیس جمهوری سبز می کند»به مسایلی ژئوپولیتیک می پردازد که در جمهوری پنجم «عرصه خاص» رییس جمهوری و اساس کار او است.

این دو تشکل سیاسی درمورد «ناتو» مواضعی متمایز دارند. برنامه سبزهای آلمان می گوید که این سازمان «بازیگری غیرقابل چشم پوشی است که می تواند امنیت مشترک اروپا را تضمین کند و به عنوان متحد حکومت ها، با ملی کردن سیاست امنیتی مخالف است». به عکس، درفرانسه برنامه «زندگی خوب» سبزها پیشنهاد می کند که «سیاست دفاعی به سوی دفاع اروپایی مشترک، مستقل از ایالات متحده و خروج از "ناتو" جهت داده شود (١٠)». امری که امکان ١٠ درصد صرفه جویی در بودجه دفاعی را ایجاد می کند. با این حال، سیاست قدیمی ضد اتلانتیکی اکولوژیست های فرانسوی به نظر می رسد که در «برنامه برای یک جمهوری اکولوژیک»، که برای انتخابات ریاست جمهوری سال ٢٠٢٢ تدوین شده، تغییر یافته است. این برنامه روندی را مطرح می کند که به «اروپایی ها امکان می دهد در چهارچوب پیمان اتلانتیک وزنی بیشتر داشته و آن را بیشتر با منافع اروپایی ها سازگار کنند» و می افزاید: «فرانسه و اروپا بدون تحمل اقتدار ایالات متحده مشارکت در پیمان اتلانتیک را حفظ خواهند کرد» (١١). کمیسیون موضوعی سبزها از یک سو به «خلع سلاح نظامی و هسته ای» می اندیشد و از سوی دیگر، آقای ژادو از سیاست مداخله گری ای حمایت می کند که فرانسه بدل به یک «نیروی پیشنهاد دهنده » در عرصه ژئوپولیتیک شده و «مسئولیت خاص» خود را به دلیل قدرت تهاجمی اش دارد. با این حال، سبزهای فرانسه همچنان به درخواست این که عملیات خارجی «با حکم بین المللی و تحت کنترل دموکراتیک مجلس های ملی و اروپایی باشد و مشاوره هایی در اختیار سازمان های غیر دولتی (ONG) متخصص قرار گیرد» ادامه می دهند.

ازنظر برنامه ریزی دیدگاه ژئوپولیتیک اکولوژیست های آلمان همچنان با هدف داشتن دنیایی بدون سلاح هسته ای مطابقت دارد. این دیدگاه ترجمان بسیاری از مطالبات مانند پیوستن آلمان به عهدنامه ممنوعیت سلاح های هسته ای سازمان ملل متحد که از ٢٢ ژانویه ٢٠٢١ قدرت اجرایی یافته، عقب نشینی سلاح های هسته ای آمریکا از آلمان یا حتی ممنوعیت استفاده از پهپادهای مسلح در نیروی هوایی آلمان است. به علاوه، سبزهای آلمان دستور العمل «ناتو» و هدف حد اقل هزینه های اختصاص یافته به دفاع، که در حد ٢ درصد تولید ناخالص داخلی (PIB) تعیین شده را رد می کنند. توافق ائتلاف از میزان ٣ درصد سخن می گوید که شامل دیپلوماسی، سیاست توسعه و «احترام گذاردن به تعهدات پذیرفته شده در ناتو» است. با آن که بودجه نظامی آلمان از ٣٤ میلیارد یورو در سال ٢٠١٣ به ٥١ میلیارد در سال ٢٠٢٠ افزایش یافته و از نظر مبلغ از سال ٢٠١٨ بودجه نظامی فرانسه را پشت سر گذاشته، ولی بیش از ١.٥٦ درصد تولید ناخالص داخلی نیست، درحالی که (برآورد) درمورد بودجه نظامی فرانسه، ٢.٠٤ درصد تولید ناخالص داخلی است (١٢).

مسئله مداخلات نظامی خطر احیای درگیری های داخلی را دربر دارد

این مسئله می تواند موجب برخوردهایی با فرانسه شود که نگران این است که مشارکت سبزهای آلمان در ائتلاف دولتی، تعهد این کشور درمورد «ساحل» را زیر سئوال ببرد. در ٢٩ ماه مه ٢٠٢٠، سبزهای آلمان در رأی گیری درباره تقویت حضور آلمان در چهارچوب «مأموریت آموزشی اتحادیه اروپا در مالی» در مجلس حضور نیافتند ولی مشارکت در مأموریت سازمان ملل را تأیید کردند. آنها عمدتا به شمول برنامه کمک اروپایی به رژیم مستبد چاد معترض بودند. خانم بائربوک گفت که می خواهد با آقای امانوئل ماکرون درباره مداخله نظامی اروپا در آفریقا گفتگو کند.

با آن که هر ٣ حزب توافق ائتلاف را تأیید کرده اند، سبزهای آلمان باید سرانجام به دغدغه های هواداران خود پاسخگو باشند. برای بسیاری از هواداران، اعزام نظامی ها در حکم صادرات تسلیحات است. آنها غالبا با موضع گیری های ضد ناتو یا ضد نظامی چپ آلمان (Die Linke) همسویی دارند و ارزیابی شان این است که پولی که صرف مدرن سازی نیروی هوایی آلمان می شود، اگر به مصرف مبارزه علیه گرمایش اقلیمی برسد خیلی مفیدتر خواهد بود. حتی با آن که هواداران قدیمی چپ افراطی مانند آقای یورگن تریتین، وزیر پیشین محیط زیست، ضرورت وجود یک ارتش کارآمد را می پذیرند، مسئله مداخلات نظامی امکان احیای درگیری هایی، به ویژه پس از شکست در افغانستان را به وجود می آورد. در مورد صدور اسلحه به کشورهای استبدادی و مناطق درحال جنگ نیز به همین گونه است: درحالی که حزب رسما این کار را محکوم می کند، آقای هابک در بهار سال ٢٠٢١ برای «کمک» به اوکراین از آن حمایت کرد تا این کشور بتواند «به خود کمک و دربرابر روسیه از خود دفاع کند» (١٢). هنگام برگزاری کنگره سال ٢٠١٤، آقای جم اوزدمیر، رهبر حزب در آن زمان، از تحویل سلاح به کردهای عراق حمایت کرد تا بتوانند دربرابر «سازمان حکومت اسلامی» (داعش) از خود دفاع کنند و با این کار با موضع اکثریت گروه پارلمانی سبزها و دفتر نمایندگان سبز مخالفت کرد. اگر سبزهای آلمان بخواهند از حمایت هواداران خود برخوردار باشند، باید موفق شوند که مسائل دفاع و امنیت، با حفظ هدف کسب تقویت حاکمیت اروپایی و دفاع از حقوق و آزادی ها، را در برنامه خود بگنجانند.

1- « Koalitionsvertrag zwischen SPD, Bündnis 90/Die Grünen und FDP », accord de coalition publié le 24 novembre 2021. 2- Antoine Guiral, « Les Verts revêtent le treillis au nom du pacifisme », Libération, Paris, 19 avril 1999.

3- Gaëlle Winter, « Le parti écologiste allemand Bündnis 90 - Die Grünen et la politique de sécurité et de défense : la pondération en ligne de mire », Recherches & Documents, n° 6, Fondation pour la recherche stratégique, Paris, juillet 2020.

4- Sondage Civey, Spiegel Online, 18 août 2021.

5- « Bundestagswahlprogramm 2021 », Bündnis 90 - Die Grünen, Berlin, juin 2021. 6- Entretien à la Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (FAZ), Francfort, 25 avril 2021.

7- مقاله « چه کسی گفت اتحاد چپ ؟ »، مه ٢٠٢١ https://ir.mondediplo.com/2021/05/article3757.html

8- « Europa darf nicht blauäugig sein », NTV, 14 février 2020, www.n-tv.de 9- « Yannick Jadot : “Faire reculer l’influence des régimes autoritaires ne doit pas signifier s’engager dans une nouvelle guerre froide” », Le Monde, 13 avril 2021.

10- « Le projet Bien Vivre », Europe Écologie - Les Verts.

11- « Vivant, projet pour une République écologique », 11 juillet 2021 (PDF).

12- « Les dépenses de défense des pays de l’OTAN (2013-2020) », OTAN, division diplomatie publique, Bruxelles, 16 mars 2021 (PDF).